Wprowadzenie systemu oceniania nauczycieli było usunięciem istotnej luki funkcjonującej we wcześniejszym okresie. Wadą było ustalenie polegające na zrównaniu nauczyciela wyróżniającego się aktywnością, zaangażowaniem i pracowitością z nauczycielem, który wykonywał swoje obowiązki z minimalnym zaangażowaniem i efektami. Wcześniej istniało faktyczne domniemanie, iż wszyscy nauczyciele pracują dobrze. A domniemanie takie jest pozbawione podstaw. Nie ma bowiem innej możliwości weryfikacji sposobu wykonywania pracy przez nauczyciela, niż bieżąca i okresowa ocena dokonywana przez dyrektora szkoły. Praca ta nie jest weryfikowana przez np. wolny rynek, uczniowie nie mogą „zagłosować nogami”, przychodząc na zajęcia tego lub innego pedagoga. Tego rodzaju możliwość powstaje dopiero po wstąpieniu na wyższą uczelnię. Brak możliwości oceny pracy nauczyciela czyniłby też bezzasadnym system awansu zawodowego. Wyższe stopnie nauczyciel uzyskiwałby niejako poprzez „zasiedzenie”, nie byłoby to sprawiedliwe.
Karta Nauczyciela skonstruowała taki wzorzec stanu nauczycielskiego i jego członków, który nieco zbliża tę profesję do wolnych zawodów.
W uwagach wstępnych należy zastanowić się jeszcze nad kwestią umiejscowienia ustawowych postanowień regulujących ocenianie nauczycieli. Przepis art. 6a ustawy - Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674) stanowiący ustawową podstawę tych działań zamieszczony jest w rozdziale 2. zatytułowanym „Obowiązki nauczycieli”. Oczywiście można uznać, iż ustawodawca miał tu na myśli fakt, że obowiązkiem nauczyciela jest poddanie się ocenie. Jednak w mojej ocenie zasadniejsze byłoby uczynienie z art. 6a oddzielnego rozdziału dotyczącego tylko kwestii oceniania.

1. Ustawowe unormowanie ocen nauczycieli

Podmioty uprawnione, wnioski, terminy
Ocenie pracy na podstawie art. 6a Karty Nauczyciela podlegają wszyscy nauczyciele z wyłączeniem stażystów. A zatem, z koniecznością uczestnictwa w tej procedurze muszą liczyć się nauczyciele kontraktowi, mianowani i dyplomowani. Ocenianie nauczyciela jest procesem stałym, pozostającym bez związku z konkretnymi wydarzeniami. Jeżeli jakieś szczególne wydarzenie będzie miało miejsce w praktyce zawodowej, to należy przeanalizować, czy nie jest to zdarzenie powodujące odpowiedzialność dyscyplinarną lub pracowniczą. Trzeba to podkreślić, gdyż oceny dokonuje dyrektor szkoły z urzędu lub na wniosek podmiotów wskazanych w pkt 1-5 ust. 1 art. 6a ustawy.
Zasadniczo ocena może być dokonana w każdym czasie. Jednak ustawodawca wprowadził tu pewne, racjonalne ograniczenia. Oceny nie dokonuje się wcześniej, niż przed upływem roku od sporządzenia wcześniejszej oceny lub oceny dorobku zawodowego prowadzonej na podstawie art. 9c ust. 6 Karty Nauczyciela. Dowodzi to, że ocena nauczyciela nie jest czynnością związaną z występkami o charakterze dyscyplinarnym czy wykroczeniami pracowniczymi.
Podmiotami uprawnionymi do wnioskowania o przeprowadzenie oceny są:
  • sam zainteresowany nauczyciel,
  • organ sprawujący nadzór pedagogiczny,
  • organ prowadzący szkołę,
  • rada szkoły,
  • i rada rodziców.
Katalog podmiotów uprawnionych do wnioskowania o ocenę nauczyciela potwierdza tezę, iż instytucja ta służy jedynie normalnej kontroli postępów w pracy i zaangażowania nauczyciela. Przyznanie zainteresowanemu uprawnienia do wszczęcia procesu oceny może być szczególnie istotne ze względu na wymogi związane z awansem zawodowym lub np. plany zmiany miejsca pracy.
Dyrektorowi ustawa daje trzy miesiące na dokonanie oceny nauczyciela. Ten termin liczy się od dnia złożenia wniosku przez uprawniony podmiot. Jednakże, gdy od poprzedniej oceny lub oceny dorobku zawodowego upłynęło mniej czasu niż rok termin ten nie obowiązuje. Tu ustawa nie jest niestety precyzyjna. Nie wskazano, czy wniosek złożony przed rocznym terminem pozostawia się bez nadania biegu, czy też zawiesza się wykonanie wniosku do czasu upływu pełnego roku. Ustawodawca zaniechał również rozstrzygnięcia, jakie w podobnej sytuacji powinno być zachowanie dyrektora. Czy powinien on zawiadomić wnioskodawcę o przeszkodzie w postaci niedawnej oceny, czy powinien zwrócić wniosek, czy też może go odrzucić milcząco. Nie wszystkie podmioty uprawnione do wnioskowania o przeprowadzenie oceny mają wiedzę, kiedy była prowadzona poprzednia ocena. Z uwagi na istotę tej oceny ta wada - moim zdaniem - powinna być usunięta.

Charakter oceny
Ocena pracy nauczyciela ma charakter opisowy i jest zakończona stwierdzeniem uogólniającym [...]. (art. 6a ust. 4 Karty Nauczyciela). W samym zacytowanym wiernie przepisie zawarty jest zasadniczy błąd logiczny. Wyrażenie oceny nie może być opisem. Opis nie zawiera elementów ocen. Właściwą oceną nauczyciela jest nota określona w pkt 1-3 ust. 4 art. 6a. Ustawodawca przewidział trzystopniową skalę ocen. Są to oceny: wyróżniająca, dobra i negatywna. W tym samym okresie, gdy zwiększeniu podlega skala ocen dla uczniów skala not dla nauczycieli ulega zwężeniu. Jest to ograniczenie, tym bardziej, że ustawodawca pozostawia faktycznie intuicji dyrektora oraz ministrom stworzenie kryteriów przyznawania konkretnej oceny.
Część opisowa oceny jest faktycznie uzasadnieniem stwierdzenia uogólniającego. Dobrze, że ocena poddana jest kontroli przez organ nadzoru nad dyrektorem. Uprawdopodabnia to, że ocena nie zostanie oparta wyłącznie na części okoliczności faktycznych.
Przy wydawaniu oceny nauczyciela dyrektor może zasięgnąć opinii samorządu uczniowskiego. Oczywiste jest, że inaczej będzie traktowana ewentualna opinia samorządu uczniów szkoły podstawowej, inaczej samorządu licealistów czy samorządu szkoły dla dorosłych. Stąd ustawodawca użył określenia, że zasięganie opinii jest czynnością fakultatywną. Wydaje się jednak, iż w liceach i szkołach dla dorosłych powinno być obligatoryjne.

Ocena pracy dyrektora
Jest oczywiste, że ocena dyrektora musi być prowadzona przez organ spoza szkoły, którą kieruje. Dlatego uprawnienia do dokonywania oceny dyrektora złożono w ręce organów prowadzących szkołę i organów sprawujących nadzór pedagogiczny. Organy te zdefiniowane są w ustawie o systemie oświaty. Są to jednostki samorządu terytorialnego i kuratorzy oświaty właściwi dla danej szkoły. Jeżeli nadzór pedagogiczny sprawuje organ, który prowadzi szkołę dokonuje on oceny samodzielnie.
Sformułowania art. 6a ust. 6 pozostawia pewną wątpliwość. Oczywiste jest, że oceniający nauczyciela dyrektor wiedzę na temat bieżących osiągnięć i problemów ocenianego czerpie z codziennej współpracy. Problem powstaje natomiast, gdy oceny dokonuje dyrektor czy osoba, której czasowo powierzono tę funkcję i jest ona (w tej sytuacji) jedynym podmiotem upoważnionym do reprezentowania szkoły na zewnątrz. Oznacza to, że nadzór pedagogiczny i organ prowadzący szkołę wie tylko, co do jego wiadomości poda dyrektor. W tym stanie rzeczy ocena może być oparta w głównej mierze na informacjach wyselekcjonowanych przez zainteresowanego. Jako przeciwwagę do tego zagrożenia przewidziano, w art. 6a ust. 4 Karty, obowiązek zasięgnięcia opinii rady szkoły i organizacji związkowych działających w placówce oświatowej.
Ograniczenia terminowe - zakaz prowadzenia oceny częściej niż raz na rok - ma zastosowanie również w przypadku dyrektora lub p.o. dyrektora.
Wątpliwości również budzi pkt 1 ust. 6 art. 6a Karty. Ustawodawca użył określenia, że powołane od oceny organy rządowe i samorządowe dokonują oceny w porozumieniu. Brak jest natomiast normy kolizyjnej określającej następstwa braku zgody między tymi organami. Ta kwestia nie powinna być delegowana do legislacji niższej, niż rangi ustawowej.