1. Osoby uprawnione do odprawy emerytalnej na podstawie Karty Nauczyciela

Zgodnie z art. 87 KN odprawa emerytalna przysługuje nauczycielom. Pod tym pojęciem należy rozumieć nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w:

• publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.),

• zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych działających na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178),

• publicznych kolegiach pracowników służb społecznych,

• publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych działających na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) (art. 3 pkt 1 KN).

Ponadto na mocy art. 91a ust. 2–4 oraz art. 91b ust. 2a KN prawo do odprawy emerytalnej mają:

• nauczyciele mianowani i dyplomowani zatrudnieni w Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i okręgowych komisjach egzaminacyjnych na stanowiskach wymagających kwalifikacji pedagogicznych,

• nauczyciele urlopowani na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.),

• nauczyciele zatrudnieni w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych,

• pracownicy zatrudnieni u pracodawców nie wymienionych w ust. 1 i 1a oraz ust. 2 pkt 1–3, pełniący funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz kierowników praktycznej nauki zawodu, posiadający kwalifikacje określone dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą w wymiarze przewidzianym dla tych nauczycieli,

• pracownicy zatrudnieni w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców, pedagogów oraz na stanowiskach kierowniczych, posiadający kwalifikacje, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1 KN, wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowiązującego ich czasu pracy.

Przewidziane w art. 87 KN prawo do odprawy emerytalnej przysługuje nauczycielom zatrudnionym co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć (art. 91b ust. 1 KN). W sytuacji gdy nauczyciel jest zatrudniony w kilku szkołach, ale w żadnej z nich nie jest zatrudniony w wymiarze co najmniej połowy obowiązkowego wymiaru zajęć, zaś w sumie jednak wymiar jego zajęć stanowi co najmniej połowę obowiązkowego wymiaru zajęć dla danego stanowiska, to odprawa emerytalna będzie mu przysługiwała (art. 22 ust. 3 KN).

Ważne!
Nauczycielom zatrudnionym w niższym wymiarze przysługuje nie odprawa emerytalna na podstawie art. 87 KN, lecz przewidziana w art. 921 k.p.

2. Jakie warunki należy spełnić, żeby nabyć prawo do odprawy emerytalnej?

Zgodnie z art. 87 KN odprawę emerytalną może otrzymać nauczyciel, który spełnia łącznie następujące warunki:

• nabył prawo do emerytury, renty lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego,

• jego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę,

• nie otrzymał z tego tytułu odprawy pieniężnej, o której mowa w art. 28 KN.

a. Ustanie stosunku pracy i przejście na emeryturę

Warunkiem koniecznym otrzymania odprawy emerytalnej jest faktyczne ustanie stosunku pracy związane z przejściem na emeryturę. Nauczycielowi, który po nabyciu uprawnień emerytalnych i przyznaniu świadczenia kontynuuje zatrudnienie, nie przysługuje więc prawo do odprawy emerytalnej.
Pojęcie przejścia na emeryturę wyjaśnił Sąd Najwyższy (wyrok SN z dnia 9 stycznia 2001 r., I PKN 172/00, OSNAPiUS 2002, nr 16, poz. 380) – jest to zamiana statusu prawnego pracownika lub pracownika-emeryta na status wyłącznie emeryta, co następuje zawsze i tylko przez definitywne ustanie stosunku pracy. Pracownik pobierający równocześnie emeryturę w czasie nieprzerwanie trwającego stosunku pracy nie przestaje być pracownikiem i przechodzi na emeryturę dopiero po ustaniu zatrudnienia. Zatem nauczyciel, mimo że w czasie trwania zatrudnienia nabył uprawnienia emerytalne, nadal jest pracownikiem, gdyż nie ustał stosunek pracy. Nie można go więc uznać za nauczyciela przechodzącego na emeryturę.

Ważne!
Nabycie przez nauczyciela prawa do emerytury i pobieranie tego świadczenia nie powodują ustania zatrudnienia.
Według SN „odprawa pieniężna przysługuje zawsze, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z przejściem pracownika na emeryturę, choćby ją wcześniej pobierał" (por. wyrok SN z dnia 6 czerwca 2000 r., I PKN 700/99, OSNAPiUS 2001, nr 15, poz. 486; wyrok SN z dnia 11 października 2007 r., III PK 40/07, LEX nr 338805). Nabycie lub ustalenie prawa do emerytury lub renty, a nawet jej wypłata przed ustaniem zatrudnienia, nie wyłączają zatem prawa do odprawy emerytalnej, jeżeli wcześniej takie świadczenie nie zostało wypłacone w związku z przejściem na emeryturę lub rentę bądź w związku z nabyciem uprawnień emerytalnych lub rentowych.
Między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę musi istnieć związek przyczynowy. Sąd Najwyższy wskazał (wyrok SN z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 174/99, OSNP 2000, nr 21, poz. 786), na czym ten związek polega. Uznał m.in., że wygaśnięcie stosunku pracy wskutek upływu czasu, na jaki zawarto umowę o pracę, nie wyklucza jego związku z przejściem na emeryturę. Związek rozwiązania stosunku pracy z przejściem na emeryturę może mieć charakter przyczynowy, czasowy, funkcjonalny albo mieszany.

W orzecznictwie SN przyjmuje się, że związek między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do emerytury lub renty ma charakter czasowy, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje dlatego, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia; czasowo-przyczynowy, gdy przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury lub renty i gdy rozwiązanie tego stosunku następuje w chwili przyznania świadczenia; funkcjonalny, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje wprawdzie przed ustaleniem prawa do świadczenia, ale przyznanie świadczenia jest konsekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej ustanie zatrudnienia. Jednak rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron przed osiągnięciem przez pracownika wieku emerytalnego nie jest rozwiązaniem stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę w zakresie uprawnień do odprawy emerytalnej (uchwała SN z dnia 3 marca 1989 r., III PZP 7/89, OSNCP 1990, nr 6, poz. 27). Sąd wyjaśnił ponadto, że za datę przejścia na emeryturę lub rentę należy uważać albo datę rozwiązania stosunku pracy po uprzednim przyznaniu pracownikowi jednego z wymienionych świadczeń, albo datę przyznania świadczenia, jeżeli nastąpiło to po rozwiązaniu stosunku pracy na wniosek złożony w czasie zatrudnienia (wyrok SN z dnia 2 października 1990 r., I PR 284/90, PiZS 1991, nr 7, poz. 15; wyrok SN z dnia 6 maja 2003 r., I PK 257/02, OSNP 2004, nr 15, poz. 267).

Przejście na emeryturę nie musi być jedyną, wyłączną i bezpośrednią przyczyną rozwiązania stosunku pracy. Odprawa przysługuje bowiem z uwagi na fakt przejścia na emeryturę, niezależnie od przyczyn, które legły u podstaw rozwiązania stosunku pracy (uchwały SN z dnia 29 maja 1989 r., III PZP 19/89, OSNCP 1991, nr 4–5, poz. 61, oraz z dnia 4 czerwca 1991 r., I PZP 17/91, OSNCP 1992, nr 3, poz. 37; wyrok SN z dnia 25 czerwca 1993 r., I PZP 27/93). Przejście na emeryturę powinno zbiegać się w czasie z rozwiązaniem stosunku pracy. Nabycie prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego powinno wobec tego nastąpić w czasie zatrudnienia, najpóźniej w dniu rozwiązania stosunku pracy. Od zasady tej są jednak wyjątki. Nabycie prawa do emerytury, ustalenie do niej prawa, a nawet wypłata emerytury przed podjęciem zatrudnienia, nie wyłączają prawa do odprawy, jeżeli świadczenie to nie było wypłacane w czasie trwania stosunku pracy. Nie zawsze też stanowi przeszkodę w nabyciu prawa do odprawy powstanie prawa do emerytury po rozwiązaniu stosunku pracy.
W wyrokach SN z dnia 2 października 1990 r., I PR 283/90, niepubl., oraz z dnia 20 lipca 1991 r., I PZP 30/91, OSNCP 1992, nr 3, poz. 44, Sąd stwierdził, że pracownik nabywa również prawo do odprawy, jeżeli wprawdzie przed podjęciem pracy w danym zakładzie uzyskał już status emeryta, ale na skutek podjęcia zatrudnienia w pełnym rozmiarze nie korzystał ze świadczenia wobec jego zawieszenia, a następnie po rozwiązaniu stosunku pracy ponownie przeszedł na emeryturę. Zatem rozwiązanie stosunku pracy może być zakwalifikowane jako pozostające w związku z przejściem na emeryturę wtedy, gdy wywołuje skutek w sferze stosunku ubezpieczenia społecznego. Skutek ten może polegać nie tylko na nabyciu prawa do emerytury, ale także na zmianie w uprawnieniach emerytalnych pracownika, np. wznowienie wypłaty świadczenia.

Nie można uznać za przejście na emeryturę sytuacji, w której pracownik, pobierając świadczenie emerytalne, jednocześnie pozostaje w stosunku pracy. Nie ma przecież obowiązku rozwiązania stosunku pracy z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty, co oznacza, że pracownik, który po nabyciu uprawnień emerytalnych z różnych względów nie chce kończyć swojej aktywności zawodowej, będzie mógł wystąpić o odprawę w późniejszym czasie (orzeczenia SN z dnia 6 sierpnia 1998 r., III ZP 22/98, OSN 1998, nr 24, poz. 713, z dnia 4 czerwca 2002 r., I PKN 346/01, Pr. Pracy 2003, nr 1, poz. 35, oraz z dnia 6 maja 2003 r., I PK 223/02, M.P.Pr. 2004, nr 3, poz. 10).
W uchwale SN z dnia 7 stycznia 2000 r., III ZP 18/99, OSNAPiUS 2000, nr 24, poz. 888, Sąd przyjął, że prawo do odprawy nie jest uzależnione od sposobu rozwiązania umowy o pracę, ani od tego, która ze stron dokonuje jej rozwiązania. Nie zależy też od charakteru umowy (na czas określony czy na czas nieokreślony) ani od czasu trwania umowy terminowej (kilka tygodni, miesięcy czy dłużej).

Odprawa emerytalna przysługuje więc nauczycielowi niezależnie od tego, kto wypowiedział stosunek pracy, czy umowa została rozwiązana na skutek upływu okresu lub na jaki czas była zawarta. Od tej zasady przewidziano wyjątek, a mianowicie rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy. Jak stwierdził SN w wyroku z dnia 16 listopada 2000 r., PKN 81/00, OSNCP 2002, nr 11, poz. 265, taki sposób rozwiązania umowy nie może być uznany za ustanie stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę. Sąd wyjaśnił, że gdyby pracownik nie zarzucił pracodawcy ciężkiego naruszenia obowiązków, kontynuowałaby on zatrudnienie bez względu na to, czy ma prawo do emerytury. Tym samym należy dojść do przekonania, że nie została spełniona przesłanka nabycia prawa do odprawy emerytalnej w postaci rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę czy też ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę. Także w sytuacji, gdy pracodawca rozwiązuje z pracownikiem umowę o pracę bez wypowiedzenia z jego winy z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych, stosunek pracy nie ustaje w związku z przejściem pracownika na emeryturę lub rentę, choćby spełniał on warunki do nabycia takiego świadczenia.

Ważne!
Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy lub przez pracodawcę z winy pracownika nie może być uznane za ustanie stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę, wobec czego pracownikowi nie przysługuje odprawa pieniężna, choćby przed rozwiązaniem stosunku pracy posiadał ustalone prawo do emerytury.
Odprawa emerytalna przysługuje bez względu na to, czy pracownik przechodzi na właściwą czy wcześniejszą emeryturę (wyrok SN z dnia 11 stycznia 2001 r., I PKN 187/00, OSNP 2002, nr 18, poz. 429). Nie przysługuje natomiast w sytuacji, gdy stosunek pracy zostanie rozwiązany z powodu uzyskania świadczenia przedemerytalnego (wyrok SN z dnia 6 maja 2003 r., I PK 257/02, OSNP 2004, nr 15, poz. 267).