Wstęp
Nauczycielom, na podstawie ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.- dalej K.N.), a także na podstawie innych przepisów prawa przysługują odprawy:
1) z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn organizacyjnych,
2) z tytułu rozwiązania stosunku pracy z powodu niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy,
3) po upływie urlopu bezpłatnego,
4) w przypadku cofnięcia skierowania do nauczania religii,
5) pośmiertna,
6) emerytalna i rentowa.

Należy jednak pamiętać, iż odprawy przewidziane w Karcie Nauczyciela przysługują tylko nauczycielom zatrudnionym w szkołach i placówkach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego. Do pozostałych nauczycieli- a więc zatrudnionych przez osoby fizyczne lub prawne, niebędące jednostkami samorządu terytorialnego, a także dla nauczycieli zatrudnionych w szkołach i placówkach niepublicznych zastosowanie będą miały przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.- dalej K.p.).
Podobna sytuacja ma miejsce z odprawami z tytułu rozwiązania stosunku pracy oraz z tytułu przejścia na emeryturę i rentę. Prawo do tych odpraw mają bowiem jedynie nauczyciele zatrudnieni w szkołach i placówkach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego.

1. Odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn organizacyjnych
Zgodnie z art. 20 ustawy- Karta Nauczyciela z powodu:
– całkowitej bądź częściowej likwidacji szkoły,
– zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania, które uniemożliwiłyby dalsze zatrudnienie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć,
można z nauczycielem rozwiązać stosunek pracy, czego skutkiem jest uprawnienie nauczyciela do otrzymania odprawy.
W tym przypadku wypłacenie odprawy jest obligatoryjne, a jej wysokość uzależniona jest od formy zatrudnienia nauczyciela. Forma zatrudnienia nauczyciela nie jest niczym innym niż określeniem, czy nauczyciel zatrudniony jest na podstawie mianowania, czy tez na podstawie umowy o pracę.
Zgodnie z Kartą Nauczyciela nauczyciel zatrudniony na podstawie mianowania, w przypadku rozwiązania z nim stosunku pracy w trybie art. 20 ww. ustawy otrzyma odprawę w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Przepisy prawa przewidują także przypadki, gdy nauczyciel zatrudniony na podstawie mianowania w zmniejszonym wymiarze pracy otrzyma odprawę w pełnej wysokości. Sytuacja taka możliwa jest wtedy, gdy rok przed rozwiązaniem stosunku pracy wobec nauczyciela zastosowano ograniczenie zatrudnienia w trybie art. 22 ust. 2 K.N. W takim przypadku nauczyciel, mając w dniu rozwiązania stosunku pracy wynagrodzenie proporcjonalnie niższe, otrzyma odprawę w takiej wysokości, jakby był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy.
Natomiast nauczyciel zatrudniony na podstawie umowy o pracę otrzyma w takiej sytuacji odprawę, której zasady wypłacania określone zostały w ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm.). W tym przypadku odprawa nauczyciela uzależniona jest od okresu pracy w danej placówce i wynosi równowartość:
– 1-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, w przypadku, gdy nauczyciel był zatrudniony krócej niż 2 lata,
– 2-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, w przypadku, gdy nauczyciel był zatrudniony od 2 do 8 lat,
– 3-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, w przypadku zatrudnienia nauczyciela powyżej 8 lat.

Ustawa ta nie zawiera katalogu przesłanek, które wyłączałyby prawo nauczyciela do otrzymania odprawy, tak więc w każdym przypadku wystąpienia okoliczności, które stanowią podstawę do wypłacenia odprawy, pracownik odprawę otrzyma.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1995 r. (I PRN 29/95, OSNP 1995, Nr 22, poz. 277) nauczyciel, z którym rozwiązano stosunek pracy w trybie art. 20 ust. 1 K.N. ma prawo do odprawy pieniężnej, przewidzianej w ust. 2 tego przepisu, choćby niezwłocznie podjął inne zatrudnienie.
W myśl postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1993 r. (I PZP 43/93) warunkiem nabycia prawa do odprawy z art. 20 ust. 2 Karty Nauczyciela jest rozwiązanie z nauczycielem stosunku pracy bez wypowiedzenia na podstawie ust. 1 tego przepisu. Nie spełnia tego warunku nauczyciel, z którym rozwiązano umowę o pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia.

Okres zatrudnienia uprawniający do odprawy to okres, w którym pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy. Okres zatrudnienia u pracodawcy poprzedniego można wliczyć tylko wyjątkowo, w razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, albo w innych przypadkach przewidzianych prawem, gdy mamy do czynienia z nowym pracodawcą, będącym następcą prawnym pracodawcy poprzednio zatrudniającego danego pracownika.

Wysokość odprawy liczy się tak, jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy nauczycieli, a więc:
– składniki wynagrodzenia określone w stawkach miesięcznych w stałej wysokości oraz określone procentowo od tych stawek uwzględnia się w wysokości należnej nauczycielowi w danym miesiącu. Wśród tych składników należy wymienić: wynagrodzenie zasadnicze, dodatek za wysługę lat, dodatek funkcyjny- przyznany na cały rok szkolny, dodatek za warunki pracy, dodatek motywacyjny,
– dodatek funkcyjny- gdy okres wykonywania zadań lub zajęć uprawniających do dodatku był krótszy niż okres roku szkolnego. W takim wypadku stawkę dodatku należy pomnożyć przez liczbę miesięcy, za które nauczyciel owy dodatek otrzymywał i podzielić przez liczbę miesięcy roku poprzedzających miesiąc obliczania odprawy,
– wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i doraźnych zastępstw- w tym przypadku oblicza się przeciętną miesięczną liczbę godzin z miesięcy danego roku szkolnego poprzedzającego miesiąc wyliczania odprawy oraz mnoży przez godzinową stawkę wynagrodzenia przysługującego nauczycielowi w miesiącu obliczania odprawy.

Należy przy tym pamiętać, że wysokość odprawy dla nauczycieli zatrudnionych na podstawie umowy o pracę nie może przekroczyć 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę. W przypadku, gdy dochodzi do zwolnienia nauczyciela mianowanego z powodów określonych w art. 20 K.N. może on odmówić przyjęcia odprawy i skorzystać z możliwości przejścia w stan nieczynny. Aby z tej możliwości skorzystać musi w terminie 30 dni od dnia doręczenia mu wypowiedzenia stosunku pracy złożyć pisemny wniosek o przeniesienie go w stan nieczynny. W takim wypadku jednak, po upływie 6-miesiecznego okresu przebywania w stanie nieczynnym stosunek pracy rozwiąże się samoistnie, a nauczyciel nie otrzyma juz odprawy.

2. Odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z powodu niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy
Nauczycielowi, który był zatrudniony na podstawie mianowania, a z którym rozwiązano stosunek pracy z powodu niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości 1-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego ostatnio pobieranego w czasie trwania stosunku pracy- za każdy pełny rok pracy na stanowisku nauczyciela. Wysokość tej odprawy nie może przekroczyć 6-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1995 r. (I PRN 4/95, OSNP 1995, nr 16, poz. 206) uprawnienie do odprawy z powodu niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy przysługuje mianowanemu nauczycielowi, który stał się trwale niezdolny do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, chociaż zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze czasu pracy.

3. Odprawa po upływie urlopu bezpłatnego
Zgodnie z art. 70 ustawy - Karta Nauczyciela, nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, który wniósł podanie o przeniesienie do miejscowości będącej miejscem stałego zamieszkania współmałżonka, jeżeli podanie o przeniesienie nie może być uwzględnione z powodu niemożności zatrudnienia go w zawodzie nauczycielskim w miejscu stałego zamieszkania współmałżonka, dyrektor szkoły udziela urlopu bezpłatnego. Okres urlopu bezpłatnego nie może przekroczyć 2 lat. Jeżeli w tym okresie nauczyciel nie podjął ponownie pracy, stosunek pracy ulega rozwiązaniu.
W związku z zakończeniem w ten sposób stosunku pracy nauczycielowi mianowanemu przysługiwać będzie odprawa w wysokości:
– 3-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, jeśli okres pracy nauczycielskiej nie przekroczył 10 lat,
– 6-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, jeśli okres pracy nauczycielskiej przekroczył 10 lat.