1. Istota umów cywilnoprawnych i porównanie ich z umowami o pracę
Z zapisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) - dalej k.c. wynika zasada swobody umów. Zasada ta znajduje swój wyraz w zapisie art. 3531 k.c., zgodnie z którym, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze stosunku), ustawie, ani zasadom współżycia społecznego. Zasada swobody umów polega na tym, że strony:
• posiadają swobodę co do podjęcia decyzji o zawarciu stosunku obligacyjnego,
• posiadają swobodę wyboru strony z którą chcą zawrzeć umowę,
• posiadają swobodę co do sposobu ukształtowania treści tej umowy (umowa nazwana, nienazwana, mieszana),
• posiadają swobodę co do formy zawieranej umowy. W literaturze panuje pogląd, że skutki prawne wywołuje samo porozumienie stron. Od tej ogólnej zasady istnieją jednak wyjątki. Szczególna forma może być wymagana: pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), dla celów dowodowych (ad probationem), a także dla wywołania określonych skutków (ad eventum),
• posiadają swobodę rozwiązania umowy (por. W. Czachórski, Zobowiązania, 1998, s. 109).
Zasada swobody umów doznaje ograniczeń, które expressis verbis wynikają z powołanego przepisu. Mianowicie treść (a więc istotne uprawnienia i obowiązki stron), lub cel (korzyść) umowy nie mogą być sprzeczne:
• z właściwością (naturą) stosunku prawnego – umowa musi więc być zgoda z pewnymi, kluczowymi zasadami, których istnienie decyduje o istocie tworzonego stosunku zobowiązaniowego. Strony nie powinny dokonywać takiej modyfikacji stosunku zobowiązaniowego, która mogłaby doprowadzić do zniekształcenia umowy danego typu,
• ustawą – pod pojęciem ustawy należy rozumieć przepisy rangi ustawowej, jak również przepisy niższej rangi, ale wydane na podstawie wyraźnej delegacji ustawowej - np. rozporządzenia (por. G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga trzecia, Zobowiązania, tom. 1, Wydawnictwo Prawnicze, 1999, s. 18),
• zasadami współżycia społecznego – pojęcie zasad współżycia społecznego jest klauzulą generalną, nieokreśloną przez ustawodawcę, oznaczającą w dużym uproszczeniu pewną normę zasad moralnych, do których przestrzegania zobowiązany jest każdy człowiek.

Charakterystyczną cechą umów cywilnoprawnych jest równorzędność podmiotów. W odróżnieniu od umów o pracę, zawarcie umowy cywilnoprawnej nie oznacza podporządkowania jednej strony względem drugiej. Pewnego rodzaju definicję stosunku pracy zawiera zapis art. 22 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) - dalej k.p. Otóż przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Ustawodawca zastrzega, że nie jest możliwe zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną, jeżeli ziszczone są powyżej powołane warunki. Jeżeli więc, przede wszystkim pomiędzy stronami, istnieje stosunek podporządkowania oraz zależność jednej strony od drugiej – to mamy do czynienia ze stosunkiem pracy. Decydujące znaczenie ma tutaj wola stron. W ten sposób orzekł Sąd Najwyższy, który w swoim wyroku z dnia 27 maja 2010 r. (wyrok SN z dnia 27 maja 2010 r., II PK 354/09, Lex nr 598002) uznał, że w razie ustalenia, że łączący strony stosunek prawny wykazuje cechy charakterystyczne zarówno dla umowy cywilnoprawnej, jak i umowy o pracę – decydujące znaczenie ma wola stron. Z art. 22 § 11 k.p. nie można wyprowadzić domniemania istnienia stosunku pracy. Stosunek pracy charakteryzuje się zasadą podporządkowania pracownika pracodawcy. Pracownik nie może samodzielnie kształtować stosunku pracy, lecz musi stosować się do zaleceń pracodawcy. Zgodnie z zapisem art. 100 k.p. pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie, oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa, lub umową o pracę. Ponadto, w przypadku umowy o pracę nie jest możliwe wykonywanie pracy przez zastępcę. W sentencji wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 października 1969 r. (wyrok SN z dnia 1 października 1969 r., I PR 246/69, Lex nr 12189) Sąd uznał, że umowa o pracę musi być wykonywana osobiście. W przypadku umów cywilnoprawnych, zarówno umowy o dzieło, jak i umowy zlecenia przepisy nie są tak bardzo rygorystyczne. W przypadku tych umów dopuszczalne jest zastępstwo na zasadach określonych przepisami.

Bezwzględną przesłanką umowy o pracę jest jej odpłatność. Oznacza to, że pracodawca jest zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia za pracę, a pracownik nie może wynagrodzenia się zrzec Zgodnie z zapisem art. 84 k.p. pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia, ani przenieść tego prawa na inną osobę. Zakaz zrzeczenie się wynagrodzenia należy interpretować szeroko. W judykaturze podkreśla się, że zakaz dotyczy zarówno wynagrodzenia podstawowego, jak i składników dodatkowych, nagród jubileuszowych, odpraw, itp. Zlecenie zaś może być dokonane nieodpłatnie.

2. Charakterystyka umowy zlecenia
Zgodnie z zapisem art. 734 § 1 k.c. przez umowę zlecenia, przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Umowa zlecenia jest umową starannego działania, a nie osiągnięcia określonego rezultatu. W przeciwieństwie do umowy o pracę, miejsce i czas wykonywania umowy leży w gestii przyjmującego zlecenie. Podobnie jak w przypadku umowy o pracę, umowa zlecenia powinna być w zasadzie wykonywana osobiście. Niemniej jednak, przepisy k.c. przewidują wyjątek od tego obowiązku. W świetle zapisu art. 738 k.c. przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju, albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności. W wypadku takim, obowiązany jest zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie o osobie i o miejscu zamieszkania swego zastępcy i w razie zawiadomienia, odpowiedzialny jest tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy.
Umowa zlecenia może zostać wypowiedziana w każdym czasie. Jeżeli wypowiedzenia dokonuje dający zlecenie, powinien on zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia. W przypadku, gdy zawarta umowa zlecenia miała charakter odpłatny, dający zlecenie obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia, odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę.
Jeżeli wypowiedzenia umowy dokonuje przyjmujący zlecenie, a zlecenie ma charakter odpłatny i nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę.

Istotną kwestią z punktu widzenia zawierania umów zlecenia jest fakt, iż nie mają tutaj zastosowania przepisy k.p., dotyczące urlopów wypoczynkowych, czasu pracy, wynagrodzenia za czas usprawiedliwionej nieobecności spowodowanej chorobą, itp. Wolą stron, takowe zapisy mogą się jednak znaleźć w treści umowy zlecenia.
Śmierć dającego zlecenie, jak też utrata przez niego zdolności do czynności prawnych, nie powoduje wygaśnięcia umowy zlecenia. Strony mogą jednak zastrzec odmiennie w umowie. W takiej sytuacji, przyjmujący zlecenie powinien prowadzić je nadal, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności zlecenie mogła wyniknąć szkoda, dopóty dopóki spadkobierca, albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej.
Z kolei śmierć przyjmującego zlecenie, albo utrata przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych powoduje, że zlecenie wygasa, chyba, że strony postanowiły inaczej w umowie.

3. Umowy o dzieło
Podstawową cechą odróżniającą umowę o dzieło od umowy zlecenia, oraz umowy o pracę jest zwieńczenie jej określonym rezultatem. Spodziewany rezultat może mieć charakter materialny lub niematerialny. Może to być np. namalowanie obrazu, ale także pewien wytwór intelektualny.
Zgodnie z zapisem art. 627 k.c. przez umowę o dzieło, przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Podobnie jak w przypadku umowy zlecenia, przyjmujący zamówienie posiada swobodę co wyboru miejsca, czasu i sposobu wykonania dzieła. Musi je jednak wykonać w określonym terminie. Jak wynika z kodeksowej definicji dzieła, do istotnych jego cech należy odpłatność. Wynagrodzenie może być również określone poprzez wskazanie podstaw do jego ustalenia. W braku odmiennych postanowień zawartych w umowie, wynagrodzenie należy wypłacić w chwili oddania dzieła. Jeżeli dzieło ma być oddawane częściami, a wynagrodzenie zostało obliczone za każdą część z osobna, wynagrodzenie należy się z chwilą spełnienie każdego ze świadczeń częściowych.

Umowa o dzieło nie musi być spełniona osobiście przez przyjmującego zamówienie. Strony jednak mogą postanowić inaczej.
Stosownie do zapisu art. 644 k.c., dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim, zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.
Ponadto umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci, lub niezdolności do pracy. Zapis ten stanowi wyjątek od zasady braku osobistego wykonania dzieła przez przyjmującego zamówienie.
Akt prawny k.c. przewiduje również prawo odstąpienia od umowy w przypadku:
• jeżeli w toku wykonywania dzieła zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. Zamawiający powinien jednak dokonać tego niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia,
• jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub ukończeniem dzieła, w takim stopniu, że nie jest prawdopodobne, aby ukończył je w terminie,
• jeżeli przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową, a wyznaczony przez zamawiającego termin zmiany sposobu wykonania dzieła już minął,
• jeżeli dzieło zostaje wykonywane w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, a wyznaczony przez zamawiającego termin już upłynął,
• jeżeli dzieło ma istotne wady, których nie da się usunąć, albo gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w odpowiednim terminie. Jeżeli wady nie są istotne zamawiający może żądać obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku.